Chłodnictwo i pompy ciepła

ISBN 978-83-64094-66-8

Oprawa: miękka, Format: 16x23, Stron: 576, 2021 r.

II wydanie rozszerzone o:
- liczne przykłady obliczeniowe
- zagadnienia wymiany ciepła w wymiennikach urządzeń chłodniczych i pomp ciepła
- kwestie zapewnienia trwałości i niezawodności instalacji

Spis treści

Przedmowa do drugiego wydania / 9
Wykaz ważniejszych oznaczeń / 11

1. Teoretyczne podstawy chłodnictwa / 12
1.1. Pojęcia podstawowe / 12
1.2. Teoretyczne podstawy chłodnictwa / 15

2. Obiegi sprężarkowych chłodziarek i pomp ciepła / 22
2.1. Chłodziarki gazowe / 22
2.2. Parowe chłodziarki i pompy ciepła / 28
2.2.1. Teoretyczne obiegi chłodziarek i pomp ciepła / 28
2.2.2. Metody zmniejszania strat dławienia / 34
2.2.3. Rzeczywiste obiegi chłodziarek i pomp ciepła / 43
2.2.4. Obiegi kaskadowe i nadkrytyczne / 45
2.2.5. Obiegi ze sprężarkami strumienicowymi / 51
2.3. Komputerowe wspomaganie obliczeń obiegów chłodniczych / 57

3. Sorpcyjne chłodziarki i pompy ciepła / 59
3.1. Podstawy teoretyczne / 59
3.2. Amoniakalne, absorpcyjne chłodziarki i pompy ciepła / 65
3.3. Bromolitowe, absorpcyjne chłodziarki i pompy ciepła / 74
3.4. Chłodziarki adsorpcyjne / 79

4. Inne technologie chłodzenia i ogrzewania / 81
4.1. Termoelektryczne chłodziarki i pompy ciepła / 81
4.2. Inne technologie chłodziarek i pomp ciepła / 85
4.3. Układy poligeneracyjne / 89

5. Czynniki chłodnicze, nośniki chłodu i oleje smarowe / 104
5.1. Czynniki chłodnicze / 104
5.1.1. Historia rozwoju czynników chłodniczych i ich oznaczanie / 105
5.1.2. Wybrane właściwości czynników chłodniczych / 110
5.1.3. Wpływ czynników chłodniczych na środowisko globalne i lokalne / 115
5.1.4. Regulacje prawne dotyczące stosowania czynników chłodniczych / 123
5.1.5. Wpływ polityki energetyczno-klimatycznej UE na technikę chłodniczą / 127
5.2. Nośniki chłodu / 133
5.3. Oleje smarowe / 141

6. Elementy składowe chłodziarek i pomp ciepła / 146
6.1. Sprężarki / 146
6.1.1. Rozwiązania konstrukcyjne / 146
6.1.2. Napędy sprężarek i regulacja prędkości obrotowej wału / 168
6.2. Wymienniki ciepła / 173
6.2.1. Wpływ procesów wymiany ciepła w wymiennikach na efektywność energetyczną chłodziarek i pomp ciepła / 173
6.2.2. Klasyfikacja i konstrukcja wymienników ciepła / 176
6.2.3. Charakterystyki statyczne wymienników ciepła / 195
6.3. Elementy rozprężne / 199
6.4. Przewody: materiały, połączenia i prowadzenie rur, wykrywanie nieszczelności / 208
6.5. Armatura i urządzenia pomocnicze / 222
6.5.1. Armatura / 222
6.5.2. Filtry-odwilżacze czynnika chłodniczego / 225
6.5.3. Wzierniki / 227
6.5.4. Odolejacze / 229
6.5.5. Zbiorniki ciekłego czynnika / 230
6.5.6. Wyłączniki ciśnieniowe i temperaturowe (presostaty i termostaty) / 231
6.5.7. Filtry / 232
6.5.8. Tłumiki drgań i hałasów / 233
6.6. Regulatory i sterowniki / 235

7. Regulacja sprężarkowych urządzeń chłodniczych i pomp ciepła / 246
7.1. Samoregulacja w sprężarkowych urządzeniach chłodniczych / 246
7.2. Regulacja wydajności sprężarek chłodniczych i grzejnych / 248
7.2.1. Regulacja dwustanowa (włącz/wyłącz) / 248
7.2.2. Regulacja przez zmianę liczby pracujących cylindrów w sprężarkach tłokowych lub liczby sprężarek w zespołach wielosprężarkowych / 252
7.2.3. Regulacja przez zmianę prędkości obrotowej wału sprężarek / 253
7.2.4. Regulacja upustowa / 259
7.2.5. Regulacja przez dławienie ciśnienia pary w przewodzie ssawnym / 259
7.2.6. Inne metody regulacji wydajności / 261
7.2.7. Porównanie metod regulacji wydajności pod względem energetycznym / 262
7.3. Regulacja wymienników ciepła / 263
7.3.1. Parowacze / 263
7.3.2. Skraplacze / 264

8. Zespoły (agregaty) chłodnicze/grzewcze / 267
8.1. Sprężarkowe zespoły (agregaty) chłodnicze / 267
8.2. Sprężarkowe zespoły (agregaty) skraplające / 269
8.3. Kompletne zespoły (agregaty) chłodnicze/grzewcze / 272
8.3.1. Sprężarkowe wytwornice wody lodowej / 273
8.3.2. Absorpcyjne wytwornice wody lodowej / 289
8.3.3. Ocena cech użytkowych wytwornic wody lodowej / 291

9. Systemy chłodzenia/ogrzewania obiektów / 297
9.1. Systemy bezpośrednie / 298
9.1.1. Urządzenia do bezpośredniego chłodzenia/ogrzewania / 298
9.1.2. Systemy VRV (VRF) / 310
9.1.3. Ograniczenia w stosowaniu bezpośrednich systemów chłodzenia/ogrzewania / 319
9.2. Systemy pośrednie 320
9.3. Systemy z pętlą wodną (WLHP – WET) / 331
9.4. Instalacje nośników chłodu / 333

10. Wyparne chłodzenie wody i powietrza / 336
10.1. Wyparne chłodzenie wody / 336
10.1.1. Obliczenia cieplne otwartej chłodni wieżowej / 336
10.1.2. Budowa chłodni wieżowych 340
10.1.3. Jakość wody w układach chłodzenia i metody jej korekcji / 346
10.2. Wyparne chłodzenie powietrza / 349

11. Pompy ciepła / 352
11.1. Chłodziarka a pompa ciepła – podobieństwa i różnice / 352
11.2. Klasyfikacja, oznaczanie, budowa i charakterystyki pomp ciepła / 356
11.2.1. Klasyfikacja i oznaczanie / 356
11.2.2. Budowa pomp ciepła / 358
11.2.3. Charakterystyki sprężarkowych pomp ciepła / 364
11.3. Pompy ciepła w systemach ogrzewania i klimatyzacji / 374
11.3.1. Dolne źródła pomp ciepła i instalacje do pozyskiwania ciepła niskotemperaturowego / 375
11.3.2. Współpraca sprężarkowych pomp ciepła z instalacjami odbiorczymi / 395
11.4. Energetyczne, ekologiczne i ekonomiczne aspekty stosowania pomp ciepła / 403
11.4.1. Aspekty energetyczne / 404
11.4.2. Aspekty ekologiczne / 406
11.4.3. Aspekty ekonomiczne / 422
11.5. Pompy ciepła w Polsce / 430

12. Niezawodność i trwałość instalacji chłodniczych i pomp ciepła / 440
12.1. Informacje ogólne i podstawowe definicje 440
12.2. Niezawodność i trwałość instalacji chłodniczych i pomp ciepła / 443
12.2.1. Informacje ogólne / 443
12.2.2. Agregaty sprężarkowe / 445
12.2.3. Wymienniki ciepła / 451
12.2.4. Elementy rozprężne 453
12.2.5. Rurociągi czynnika chłodniczego / 454
12.2.6. Czynniki chłodnicze / 458
12.2.7. Urządzenia sterujące (sterowniki) / 459
12.3. Niezawodność i trwałość mebli chłodniczych / 460
12.4. Ogólne zalecenia dotyczące zapewnienia niezawodności i trwałości instalacji chłodniczych i pomp ciepła / 461
Bibliografia do rozdz. 12 / 463

13. Wybrane aspekty wymiany ciepła w przeponowych wymiennikach urządzeń chłodniczych i pomp ciepła / 465
13.1. Uwagi ogólne / 465
13.2. Sprawność wymienników ciepła / 465
13.3. Intensyfikacja procesów wymiany ciepła / 471
13.3.1. Intensyfikacja konwekcyjnych procesów wymiany ciepła / 476
13.3.2. Intensyfikacja wymiany ciepła w procesach przemian fazowych / 482
13.4. Skutki intensyfikacji procesów w wymiennikach ciepła / 499
Bibliografia do rozdz. 13 / 501

14. Przykłady obliczeniowe / 503

Bibliografia / 530

Załączniki: wykresy i tablice właściwości czynników chłodniczych, roztworów roboczych i nośników chłodu/ciepła / 536
Wykaz firm oraz instytucji, których materiały techniczne wykorzystano w książce / 574

Przedmowa do drugiego wydania

Minął rok od pierwszego wydania książki, która spotkała się z dużym zainteresowaniem  Czytelników pomimo szalejącej pandemii koronawirusa i utrudnionego w tej sytuacji dostępu do księgarń, a także zakazu organizowania wszelkiego rodzaju specjalistycznych imprez: wystaw, targów, sympozjów, stanowiących zwyczajowe forum do propagowania nowych wydawnictw w gronie specjalistów.

To duże zainteresowanie i względnie szybkie wyczerpanie nakładu książki upoważnia mnie do stwierdzenia, że moje oczekiwania – dostarczenie Czytelnikom krótkiego zbioru informacji o podstawach działania chłodziarek i pomp ciepła, a więc dziale techniki, który szybko się ostatnio rozwija – zostały z powodzeniem spełnione.

Szczególną przyjemnością jest dla mnie ogromny wzrost zainteresowania pompami ciepła, a więc dziedziną, która jest obiektem moich zainteresowań od ponad 50 lat; mogę zatem stwierdzić, że osiągnąłem cel mojego życia zawodowego i teraz z satysfakcją oraz dumą mogę obserwować rosnące znaczenie pomp cie- pła w Polsce. Pozycja, jaką zajmują obecnie pompy ciepła w naszym kraju, jest wynikiem pracy i działalności wielu ludzi i organizacji. W tym miejscu należy wyróżnić Polską Organizację Rozwoju Technologii Pomp Ciepła (PORT PC), której twórcą i prezesem jest p. Paweł Lachman, niestrudzony orędownik technologii pomp ciepła. PORT PC wniosła i wnosi nadal ogromny merytoryczny, organizacyjny i popularyzatorski wkład w rozwój w Polsce nowoczesnej, ekologicznej i bezemisyjnej technologii wytwarzania ciepła/ chłodu na potrzeby budownictwa, którą zapewniają pompy ciepła.

Pompy ciepła zajmują obecnie kluczowe miejsce w strategii Europejskiego Zielonego Ładu, zmierzają- cej do integracji sektora energetycznego z sektorem budownictwa w ramach tzw. Fali Renowacji. Obydwie strategie charakteryzują model transformacji energetycznej w krajach Unii Europejskiej, który polega między innymi na łączeniu sektorów, a zatem elektryfikacji transportu i systemowego ciepłownictwa/chłodnictwa – DH/DC (District Heating – DH i District Cooling – DC) oraz zdecentralizowanego  ogrzewnictwa. Zwiększoną produkcję energii elektrycznej na potrzeby ogrzewania/chłodzenia  mają zapewnić odnawialne źródła energii, których udział w miksie elektroenergetycznym  UE w 2030 r. ulegnie podwojeniu, osiągając poziom 55–60%, a w 2050 r. ma on wzrosnąć aż do ok. 84%. Ponadto Komisja Europejska prognozuje znaczący przyrost udziału pomp ciepła w ogólnej liczbie źródeł ciepła w budownictwie indywidualnym; ma on wynieść ok. 40% w 2030 r. oraz ok. 50–70% w 2050 r. Natomiast w budownictwie komercyjnym udział ten będzie jeszcze większy i ma osiągnąć wartości: 65% w 2030 r. i 80% w 2050 r

Przewiduje się, że pompy ciepła staną się głównym źródłem ciepła i chłodu na potrzeby budownictwa, tym bardziej że Komisja Europejska planuje zwiększenie udziału OZE w 2030 r. do ok. 38% ogólnego zużycia energii, co odpowiada zwiększeniu udziału OZE w wytwarzaniu ciepła/chłodu na potrzeby budownictwa do 40%. W polskich warunkach oznaczać to będzie przełom, którego skutkiem powinno być znaczne

„zazielenienie”, czyli dekarbonizacja krajowego, indywidualnego ogrzewania budynków i systemowego ciepłownictwa/chłodnictwa. Można zatem stwierdzić, że z powodu konieczności dekarbonizacji polskiego ciepłownictwa i ogrzewnictwa, czyli likwidacji tzw. śladu węglowego, pompy ciepła nabiorą szczególnego znaczenia. W raporcie opracowanym przez Forum Energii z udziałem amerykańskiego think tanku Regulatory Assistance Project i opublikowanym  w styczniu 2021 r. stwierdzono, że: Elektryfikacja – to przyszłość ogrzewania w Polsce, przy czym znalazły się tam także następujące stwierdzenia:

–      1,5 mln sztuk – taki jest potencjał instalacji pomp ciepła w Polsce do 2030 r. Taka liczba pomp zastąpiłaby blisko 50% pieców i kotłów na paliwo stałe (węgiel) używanych  dziś w polskich domach. Montaż 1,5 mln pomp ciepła obniżyłby emisję CO2 z gospodarstw domowych o jedną piątą, czyli o ok.

6,5 mln ton rocznie (przy dzisiejszym udziale węgla w miksie wytwórczym Krajowego Systemu Energetycznego – KSE).

–      Instalacja pompy ciepła pracującej w połączeniu z fotowoltaiką to o 18–30% niższy roczny koszt ogrze- wania domu niż w przypadku innych źródeł ciepła, którymi można zastąpić tzw. kopciuchy.

–      Upowszechnienie  pomp ciepła oznacza wzrost produkcji ciepła z odnawialnych źródeł energii o 60% w stosunku do dzisiejszego poziomu wykorzystania OZE w systemach indywidualnego ogrzewania budynków.

–      Elektryfikacja sektorów gospodarki, w tym ciepłownictwa, oznacza wzrost zapotrzebowania na szczytową energię elektryczną. Jednak pompy ciepła mogą służyć jako element bilansowania KSE. Przy za- instalowaniu 1,5 mln pomp i inteligentnym zarządzaniu ich pracą (smart grid), redukcja zapotrzebowania na moc elektryczną w szczycie może wynieść nawet 1,5 GW.

Istotnym sygnałem zapowiadającym  dalszy wzrost rozpowszechnienia  pomp ciepła w Polsce jest pro- gnoza stosunkowo szybkiego odejścia od sprzedaży kotłów gazowych. W rządowym projekcie Długoterminowej Strategii Renowacji z lutego 2021 zapowiedziano  odejście od stosowania  gazowych źródeł cie- pła przy renowacji budynków mieszkalnych  i niemieszkalnych  do 2030 r. Wyniki analiz rynku urządzeń grzewczych przeprowadzonych  przez Polską Organizację Rozwoju Technologii Pomp Ciepła wykazały, że w Polsce w 2020 r. liczba sprzedanych pomp ciepła do ogrzewania budynków po raz pierwszy przekroczyła liczbę sprzedanych kotłów węglowych.

Zgodnie z programem IEA, prowadzonym od 1987 r., w niedalekiej i już rysującej się przyszłości pompy ciepła mają się stać głównym systemem  instalacji budowlanych,  łączącym ogrzewanie,  chłodzenie, klimatyzację i wentylację pomieszczeń, a zatem spełni się wizja dr. R. Jacobsa, koordynatora Euro- pean Heat Pumps Summit. który stwierdził, że Ogrzewanie przez spalanie jest równie stare jak ludzkość. W najbliższych latach prawdopodobnie  zacznie być traktowane jak relikt przeszłości. Paliwa pierwotne są zbyt cenne, żeby używać ich do spalania tylko po to, aby ogrzać pomieszczenie do 20ºC.

Fachowa książka techniczna przeznaczona dla dużego grona odbiorców, począwszy od adeptów tej dziedziny  techniki,  a więc studentów,  słuchaczy  studiów  podyplomowych,  po inżynierów:  projektantów i wykonawców instalacji oraz serwisantów i eksploatatorów, rzadko bywa dziełem jednego człowieka. Au- tor takiej publikacji na ogół porządkuje i komentuje dokonania wielu innych specjalistów. Tak było i w tym przypadku, czego wyrazem jest bogaty wykaz literatury, zawierający ok. 250 pozycji, głównie fachowych miesięczników.

Dla autora tego rodzaju książki ważne są opinie i uwagi Czytelników, a więc bezpośrednich użytkowników produktu (używając rozpowszechnionego  terminu). Otrzymałem kilkadziesiąt informacji, w których wskazano błędy znajdujące się w pierwszym wydaniu, zgłoszono też propozycje wprowadzenia zmian i uzupełnień. Autorami tych informacji i propozycji byli głównie studenci i słuchacze studiów podyplomowych z zakresu chłodnictwa i klimatyzacji, dla których, według jednego ze stwierdzeń, książka ta stanowiła cenne kompendium wiedzy w okresie zdalnego nauczania.

Ponadto Czytelnicy sugerowali,  że praktyczną przydatność  książki, jako podręcznika  i równocześnie swego rodzaju poradnika, zwiększy liczba informacji na temat właściwości fizycznych czynników chłodniczych, nośników chłodu/ciepła oraz przykładów obliczeń obiegów chłodniczych i pomp ciepła; to ostatnie stwierdzenie jest ciekawe w dobie powszechnego stosowania różnego rodzaju programów komputerowych stanowiących narzędzie pracy współczesnego inżyniera. Wydaje się, że uzasadnieniem dla tego stwierdzenia może być fakt, iż pierwsze samodzielne wykonanie obliczeń obiegu z wykorzystaniem  wykresów i tablic ułatwia zrozumienie zasad tworzenia tych programów i interpretację uzyskanych wyników.

Sugerowane przez Czytelników uzupełnienia znalazły się w niniejszym drugim, rozszerzonym wydaniu książki. Zamieszczono w nim nowe rozdziały poświęcone wybranym zagadnieniom wymiany ciepła w aparaturze  chłodniczej,  przykładom  obliczeniowym  oraz  niezawodności  i trwałości  urządzeń  chłodniczych i pomp ciepła. Obecnie szczególnie ważne w technice instalacyjnej są problemy niezawodności i trwałości urządzeń, których zrozumienie i opis wymagają dokładnej interpretacji pojęć i stosowania specjalistyczne- go aparatu matematycznego. W miarę możliwości autor starał się unikać tych pojęć, odsyłając Czytelników do literatury naukowej i fachowej.

W załącznikach do książki zamieszczono wykresy właściwości nowych czynników chłodniczych, a po- nadto, spełniając życzenia Czytelników, dodano tablice liczbowe, które umożliwiają dokładniejsze niż za pomocą wykresów określanie wartości wielkości fizycznych.

Zgłaszając swoje uwagi i sugestie Czytelnicy stali się niejako recenzentami książki, a w pewnym sensie jej współautorami – za to im serdecznie dziękuję i liczę na dalszą owocną współpracę.

Dziękuję również całemu zespołowi redakcyjnemu Wydawcy, tj. Grupie Medium Sp. z o.o., za cierpliwość i życzliwość okazywaną podczas przygotowywania  książki do druku i jej rozpowszechniania.

Warszawa, maj 2021 r.                                                                                                             Marian Rubik

O Autorze

Studia wyższe ukończył w 1962 r. na Politechnice Warszawskiej, uzyskując tytuł mgr. inż., przy czym tematem magisterskiej pracy dyplomowej była „Analiza możliwości i projekt instalacji ogrzewania schroniska górskiego za pomocą pompy ciepła systemu W/W”.

Stopień naukowy doktora nauk technicznych uzyskał w 1973 r. na PW po obronie rozprawy pt. „Wymiana ciepła i masy w zmiennym polu ciśnienia”. Od 1961 r. zatrudniony w Zakładzie Urządzeń Kotłowych i Gospodarki Cieplnej, a od 1970 r. w Instytucie Ogrzewnictwa i Wentylacji PW jako asystent, starszy asystent i adiunkt. Dr inż. Marian Rubik prowadził zajęcia na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych oraz studiach podyplomowych wydziałowych i międzywydziałowych: „Klimatyzacja i sterowanie w obiektach telekomunikacyjnych”, „Ciepłownictwo i ogrzewnictwo”, „Wentylacja i klimatyzacja”, „Klimatyzacja i chłodnictwo”, „Ciepłownictwo i ogrzewnictwo z auditingiem energetycznym”, „Inżynieria gazownictwa”, „Mechaniczne konstrukcje w telekomunikacji”; był również wykładowcą na kursach i szkoleniach organizowanych przez COB-PBP BISTYP, COB-PBO, COBRTI INSTAL, NAPE, Ośrodek Rzeczoznawstwa i Postępu Organizacyjno-Technicznego SIMP, Fundację Rozwoju Ciepłownictwa „Unia Ciepłownictwa” i inne instytucje. W latach 1981–1996 wicedyrektor IOW ds. dydaktyki, a w latach 1996–2005, do momentu przejścia na emeryturę, dyrektor instytutu. Promotor ok. 350 prac dyplomowych inżynierskich i magisterskich, autor ok. 20 książek i skryptów wyróżnionych nagrodami I, II i III stopnia Ministrów: Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych. Autor ok. 210 artykułów i referatów oraz redaktor naukowy ok. 40 książek i podręczników z dziedziny ciepłownictwa, ogrzewnictwa, wentylacji i klimatyzacji.

W okresie 1992–2000 był delegatem Polski do L'Institut International du Froid (członek komisji E1/IIF).

W latach 1993–1998 przewodniczący Normalizacyjnej Komisji Problemowej nr 174 ds. Ciepłownictwa, Ogrzewnictwa i Wentylacji PKN, w latach 1998– 2014 Komitetu Technicznego nr 279 ds. Ciepłownictwa, Ogrzewnictwa i Wentylacji PKN, a od 2014 Komitetu Technicznego nr 316 ds. Ciepłownictwa i Ogrzewnictwa (nadal). Od r. 1995 recenzent w Centrum Innowacji FST NOT w Warszawie (liczba recenzji – ok. 50). Od kwietnia 2011 r. przewodniczący Rady Naukowo-Programowej w Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła.

Głównym obszarem działalności zawodowej i naukowej Autora jest technika chłodnicza w klimatyzacji, zastosowanie pomp ciepła w technice instalacyjnej, trójgeneracja, wykorzystanie systemów ciepłowniczych w okresie letnim do zasilania urządzeń chłodniczych instalacji klimatyzacyjnych, niezawodność urządzeń chłodniczych, racjonalizacja wykorzystania ciepła, chłodu i energii elektrycznej, intensyfikacja procesów wymiany ciepła i masy w technice chłodniczej i klimatyzacyjnej, niekonwencjonalne źródła ciepła i energii. Ważniejsze publikacje: Technika chłodnicza w klimatyzacji (współautor), Chłodnictwo (PWN, 1985), Central supply of big urban agglomerations with heating and cooling energy – Kongres Clima-2000, Milano, 3–5 marzo 1975, Pompy ciepła. Poradnik Warszawa 1996, Warszawa 1999, Warszawa 2006), Pompy ciepła w systemach geotermii niskotemperaturowej (Multico, Warszawa 2011), Energetyczne i ekologiczne korzyści wykorzystania ciepła sieciowego do produkcji chłodu, Intensyfikacja procesów wymiany ciepła i masy w aparaturze ogrzewczo-wentylacyjnej i inne.

Ważniejsze prace i opinie związane z zastosowaniem pomp ciepła i odnawialnych źródeł energii: CPBR 6.4. Oszczędne technologie budowlane. Zadanie 5.4.: Zastosowanie pomp ciepła do ogrzewania budynków. ITB Warszawa; PR-5. Zastosowanie pomp ciepła w systemach ciepłowniczych. Energoprojekt Warszawa; Analiza podsumowująca krajowe prace, doświadczenia i osiągnięcia w dziedzinie wykorzystania pomp ciepła dla celów ogrzewania i wytwarzania c.w.u. – Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej; Projekt Badawczy STEP Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju; Świątynia Bożej Opatrzności w Warszawie, Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku, Europejskie Centrum Zdrowia w Otwocku, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, Opinia na temat technologicznej i technicznej innowacyjności koncepcji projektu nr 2304155 Powierzchniowej Stacji Klimatyzacyjnej i Stacji Agregatów Prądotwórczych pracujących w układzie trigeneracji na terenie szybu R-XI w Grodowcu gmina Grębocice (KGHM Polska Miedź S.A. O/ZG „Rudna), ekspert w projekcie nr WNDPOIG.01.04.00-14-250/11-HPSG Heat Pump SMART GRID – innowacyjny system grzewczo‐klimatyzacyjny; ekspert w projekcie POIG.01.03.01-00-071/12 Opracowanie i konstrukcja regulatora pompy ciepła typu powietrze‐woda; ekspert w projekcie GEKON nr NCBiR: GEKON1/O2/213728/39/2015 nr proj. PW513/00433/1110/70.020001; tytuł projektu: Opracowanie technologii wytwarzania kompaktowych ogrzewaczy ciepłej wody użytkowej z pompą ciepła.